Θεοδόσιος Π. Τάσιος
(Ομότιμος Καθηγητής του ΕΜΠ, πολιτικός μηχανικός, αρθρογράφος, συγγραφέας και διανοητής, 1930 - )

"Πώς επιτυγχάνεται ο πνευματικός πολιτισμός"

1.Αν ληφθή υπόψη οτι τουλάχιστον μέχρι την περασμένη δεκαετία, η Encyclopedia Britanica δέν περιελάμβανε το λήμμα culture, δέν είναι άσκοπο να ξαναδιερωτηθούμε κι εμείς για το περιεχόμενο του όρου «πολιτισμός».

Καταρχήν, λοιπόν, φαίνεται οτι ο όρος καλύοπτει ένα ευρύτερο σύνολο «γίγνεσθαι / παράδοση», στον υλικοτεχνικό καί τον πνευματικό τομέα. Στο σημερινό-μας θέμα όμως, για να αντιστοιχισθή το «πολιτισμικό» στο «cultural», θα ασχοληθούμε με τον λεγόμενο πνευματικό πολιτισμό μόνο, και θα προβληματισθούμε γύρω απ’ τους ορισμούς του πνευματικού πολιτισμού (της «καλλιέργειας»). Θα αναγνωρίσωμε καταρχάς τη διαφορά ανάμεσα στην πολιτισμική διεργασία και στο συσσωρευμένο αποτέλεσμά της, την παράδοση. Η έμφαση όμως θα δοθή στην πρώτη, επειδή η πολιτισμική διεργασία είναι πρωτογενής κι επειδή, άλλωστε τα δικά-της χαρακτηριστικά προσδίδονται καί στο «σώμα του πολιτισμού» - παράδοση.

Επι πλέον, η ανάλυση θα ξεκινήση απ’ τη συνείδηση του Ατόμου – του μόνου αξιογόνου χώρου όπου ενα κύκλωμα ελευθερίας και ευθύνης μπορεί να κλείση. Βεβαίως, τα μή-βιολογικά δεδομένα της Συνείδησης θα είναι κοινωνιογενή, και τούτο θα ληφθή υπόψη όπως πρέπει. Όσο κυκλοτερής όμως κι αν είναι η χημική αντίδραση της «καλλιέργειας», ο στοιχειακός χώρος όπου τελείται δέν μπορεί ν’ αμφισβητηθή.

2.Λοιπόν, κάνοντας χρήση της θεωρίας της Αναφορικότητας, θυμίζουμε οτι η υπόσταση είναι κέρμα δίπλευρο. Αυτοσυντηρησία αφενός, και Αυτοεπιβεβαίωση αφετέρου – η δεύτερη υπαρξιακή διεργασία όντας αξεχώριστη απ’ την πρώτη (δεν υπάρχω, παρα μόνον άν συνειδητοποιώ την υπόστασή μου).

Αυτή, τώρα, η Αυτοεπιβεβαίωση τελείται:
α) Μέσα στην ανθρώπινη σφαίρα με τους τρείς άξονες συντεταγμένων-της (τον γνωστικό, τον ηθικό και τον αισθητικό), δηλαδή μέσω της αναφοράς μου και του συσχετισμού μου προς τον αντικειμενικό κόσμο, προς τα έμβια όντα (προς τον συνάνθρωπο κυρίως) και προς το μέσα χάος μου (τον ζάπλουτο, αποσπασματικό και αναισθητό κόσμο του εγκεφάλου μου)*. «Υπάρχω», σημαίνει οτι, χάρις σ’ αυτές τις τρείς συντεταγμένες μου, είναι εφικτό το υποστασιακό μου στίγμα.
*«ώστε είτε τις είναι τι ονομάζει, τινί είναι ή τινός ή προς τι ρητέον αυτώ είτε γίγνεσθαι˙ αυτό δέ αφ’ αυτού τι ή όν ή γιγνόμενον ου λεκτέον» (Πλάτων, «Θεαίτητος», 160 b.c)

β) Στα όρια της ανθρώπινης «σφαίρας» (εκεί που εξαντλούνται οι τρείς άξονες του γνωστικού, του ηθικού και του αισθητικού), μερικοί άνθρωποι νοιώθουν την παρόρμηση της Υπέρβασης – και συμπληρώνουν την επιβεβαίωσή τους με μια στάση θρησκευτική.

3. Θα υποστηρίξω τώρα πως ακριβώς όλες ετούτες οι αυτοεπιβεβαιωτικές της υποστάσεως διεργασίες, συνιστούν τον χώρο της καλλιέργειας του Είναι – την κουλτούρα. Με μια τέτοιαν οντολογική θεμελίωση, οι λεγόμενες πολιτισμικές δραστηριότητες αποδεικνύονται θεμελιώδους υπαρξιακής σημασίας. Κι έτσι διευκολύνεται και η υποτίμηση της ζωτικής σπουδαιότητας των πολιτισμικών δρωμένων σε σύγκριση με τα οικονομικά δρώμενα. Τέλος, μέσα στο αξεχώριστο υπαρξιακό «κέρμα» για το οποίο έγινε λόγος, τα πολιτισμικά δρώμενα θα είναι και νοηματικώς εξαρτημένα απ’ τα οικονομικά (της Αυτοσυντηρησίας) – πέραν των ειδικότερων αλληλεξαρτήσεων και οσμώσεων τις οποίες η φιλοσοφία και η πολιτική επιστήμη αναγνωρίζουν.

Ωστόσο, ο προτεινόμενος συνοπτικότατος ορισμός (κουλτούρα ίσον υπαρξιακή αυτοεπιβεβαίωση) θα έχανε τη δυναμικότητά του αν δέν τον αφήναμε τώρα να βγάλη από μέσα-του τις παράγωγες σημασίες του. Προς τούτο, άς φαντασθούμε το άτομο σε ΟΛΕΣ τις άλλες δραστηριότητές του, εκτός απο’ κείνες που εξασφαλίζουν την επιβίωσή του, τις κατ’ εξοχήν οικονομικές δραστηριότητές-του δηλαδή, παρ’ όλο που η διάκριση δέν μπορεί να είναι ξεκάθαρη (αντιθέτως, όλες οι αυτοεπιβεβαιωτικές δραστηριότητες επικαθορίζονται απ’ τις οικονομικές συνθήκες – όχι όμως ως προς τη φύση αυτών των δραστηριοτήτων, αλλά ως προς την μορφή και την έντασή-τους):

- Μαθαίνω μόνος-μου ή μαθητεύω ή διδάσκομαι. Ετούτη η εκπαίδευση (μέρος μιας ευρύτερης Παιδείας, που θα την συναντάμε συχνά και στα επόμενα), με ξανοίγει στον Κόσμο, με συσχετίζει γνωστικά με τα γύρω μου, μου χτίζει σταδιακά και το κοσμοείδωλό μου – πέρα απ’ την απόχτηση δεξιοτεχνίας που μου χρειάζεται για να επιβιώσω.

- Εργάζομαι για το κέφι μου, διότι η δουλειά αυτή (κύρια ή δευτερεύουσα) με «γεμίζει», με ελευθερώνει, με «αντικειμενοποιεί» (K. Jung). Πρόκειται για μια διέξοδο δημιουργικότητας (μιας κατεξοχήν αυτοεπιβεβαιωτικής πράξης), χειρωνακτικής ή διανοητικής. Εδώ υπάγεται το μεγαλύτερο μέρος της επιστημονικής έρευνας και της τεχνολογικής καινοτομίας (ανεξάρτητα δέ κι απ’ τις ενδεχόμενες οικονομικές αμοιβές που τους αντιστοιχούν).

- Ανάλογη είναι και η περίπτωση του αθλητισμού. Αισθάνομαι την ανάγκη να ασκώ το σώμα μου ή το πνεύμα μου (χωρίς άλλον συγκεκριμένο σκοπό) – απλώς για να νοιώθω την ευεξία που προσφέρει αυτή η άσκηση (αλλά και την άμιλλα των συναθλητών, ενδεχομένως). Κι είναι η ευεξία ετούτη μια ιδιότυπη αυτοσυνειδησία.

- Προσπαθώ να αισθητοποιήσω το βασανιστικό μέσα χάος, να το κάνω αντικείμενο των αισθήσεων κι έτσι (ώ, του θαύματος)να «θεασθώ εαυτόν» χάρις σε διεργασίες καλλιτεχνικές: Είτε ενεργές (ως δημιουργός καλλι-τεχνικού έργου), είτε παθητικές (ως θεατής / ακροατής φυσικών ή πεποιημένων μορφικών ερεθισμάτων)˙ χρειάζομαι όμως πολλήν μύηση, δηλαδή παιδείαν καί εδώ, για να τα καταφέρω.

Ετούτη μάλιστα η κατηγορία αυτοεπιβεβαίωσης είναι τόσο σημαδιακή ώστε, ενίοτε, στη γλώσσα της καθημερινότητας, σφετερίζεται βάναυσα όλον τον τίτλο της κουλτούρας για τον εαυτό της.

- Βιώνω διαπροσωπικές σχέσεις. Πρόκειται για την πιό ζωντανή (εν τη κυριολεξία)αυτοεπιβεβαίωση όταν μετριέμαι στα μάτια του Άλλου, όταν μεταλαμβάνω τη χαρά του ή όταν συν-πάσχω. Έτσι ο Άλλος, το «alter ego», οσμώνεται μέσα στο «ego» και το στεριώνει – φτάνει βέβαια να είναι μυημένος σ’ αυτήν την ηδονή του ηθικού άξονα του Είναι (παιδεία λοιπόν καί εδώ). Πλείστα θέματα πολιτικής και περιβαλλοντικής ιδεολογίας υπάγονται σ’ αυτήν την καίρια κατηγορία ενεργημάτων, διότι στηρίζονται σε αξιολογικές αποφάνσεις (κοινωνική δικαιοσύνη, αλληλεγγύη, κλπ.). Εξ άλλου, κάθε εκφραστική και επικοινωνιακή δραστηριότητα (κι η ριζικότερη όλων, η γ λ ώ σ σ α) εμπνέεται και δημιουργείται μέσα σ’ αυτή την υπαρξιακή γεννήτρια που είναι η κοινωνία ανθρώπων. Τέλος, σ’ αυτήν την κατηγορία υπάγεται κι ο έ ρ ω τ α ς – μια άλλη εκ βαθέων αυτοεπιβεβαίωση.

- Διασκεδάζω! (Επίτηδες απέφυγα τον όρο «ψυχαγωγία», διότι αυτή ανέτως μπορεί να υπαχθή σε άλλες κατηγορίες). Είναι δέ η διασκέδαση μια άλλη παρεξηγημένη αλλά βασικότατα ανθρώπινη δραστηριότητα: Πρόκειται για μια σ ύ μ μ ε ι κ τ η και ποικίλλουσα δράση η οποία ικανοποιεί την περιέργεια (εύκολη μάθηση), διευρύνει τη συντροφική εμπειρία (οριζόντια ηθική δράση), και προσφέρει αισθητική απόλαυση διαφόρων ειδών. Ξαναβρίσκουμε δηλαδή στη διασκέδαση όλες τις κατευθύνσεις επιβεβαίωσης του Είναι (παρα. 2α)˙ μόνο που εδώ πρόκειται για μια ποικιλία οιονεί απρογραμμάτιστη – αλλά για τούτο όχι λιγότερο σημαντική για τον πλουτισμό του βίου. Τούτο δέ ανεξάρτητα απ’ την βιολογική σημασία της διασκέδασης ως «ξεκούρασης».

- Ρεμβάζω και στοχάζομαι! Ιδού άλλη μια ανθρώπινη στάση, εκτός οικονομικής σφαίρας. Μια στάση μάλιστα η οποία, ως ποσοστό του εν εγρηγόρσει καθημερινού χρόνου, διαρκεί πολύ περισσότερο απ’ ό,τι συνήθως συνειδητοποιούμε. Κι είναι ο ρεμβασμός / στοχασμός μια επίσης ενδιαφέρουσα κατάσταση καθεαυτήν, ως προαγωγός έμπνευσης, είτε ως διάστημα προετοιμασίας για ό λ ε ς τις άλλες κατηγορίες Καλλιέργειας που απογράφουμε εδώ.

- Θρησκεύομαι: Πολύ λίγοι άνθρωποι δέν έχουν βρεθή, σε κάποιες περιόδους της ζωής τους, στο κλίμα της Υπέρβασης. Της εναγώνιας εκείνης απόπειρας να ξεπερασθή ο ανθρώπινος αναβαθμός μέσω μιας Πίστης. Για κάμποσους ανθρώπους, η Θρησκεία είναι κατεύθυνση υπαρξιακώς αναγκαία όσο καμιά άλλη ίσως.

4. Σ’ όλες αυτές τις δράσεις ή στάσεις, ο καθένας-μας ακολουθεί καταρχήν τα ίχνη της συσσωρευμένης εμπειρίας της κοινωνικής του Ομάδας – χρησιμοποιεί δηλαδή τα πάτρια έ θ ι μ α (για να τα ξεπεράση, ενδεχομένως, όταν και εάν θα γίνη ο συγγραφέας του δικού του βίου). Ετούτη η «παράδοση» είναι συνήθως προϊόν ελεύθερης ανάπτυξης της Ομάδας. Πολύ συχνά όμως επηρεάζεται από εξωτερικές συγκυρίες – κι από βία ακόμη Βία εσωτερική (η ανδροκρατία λ.χ. που θρησκευτικοποιεί την εισβάρος των γυναικών αδικία) ή βία εξωτερική (πδ. η βοσνιακή κουλτούρα, μετά τον εξισλαμισμό). Όποια κι αν είναι όμως η ιστορία παραγωγής της πολιτισμικής παράδοσης (ενόσω ακόμη εκφράζει τα μονοπάτια αυτοεπιβεβαίωσης των μελών της Ομάδας σήμερα), η σημασία-της δέν μπορεί να αμεληθή.

Κι αν δέν την εκφράζει; Κι άν το άτομο δέν τολμά να δείξη τη διαφωνία του με το (προφανώς μη-δεσμευτικό) παρελθόν; Πώς θα προστατευθή η σκοπούμενη πρωτογενής (το ξαναθυμίζω) ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου;

Το κακό λοιπόν με την πολιτισμική παράδοση είναι διπλό.
α) Πρώτον οτι πολλοί αναλυτές ξεχνούν προκλητικά πως η παράδοση είναι ενα αδρομερές «άθροισμα» ατομικών εμπειριών, και τείνουν να θεωρούν οτι η παράδοση αυτή «επιβάλλεται» στα άτομα ανα πάσαν στιγμή. Ενώ, αντιθέτως, όπως είδαμε, το Άτομο για να μπορή να υπάρχη, ρίχνεται πρωτογενώς προς την αυτοεπιβεβαίωσή του, χρησιμοποιώντας το βασικό «λεξιλόγιο» της παράδοσης – κι η διαφορά είναι τεράστια. Πρέπει όμως να ομολογηθή οτι

β) και πολλά άτομα ενδύονται την παράδοση αυτή ως συλλογική «ταυτότητα», η οποία προσφέρεται να προστατέψη τα άτομα από εξωτερικούς καταναγκασμούς πάσης φύσεως. Ετούτη η ιδιότυπη χρήση της πολιτισμικής παράδοσης ως υποκατάστατου πολιτικής δράσης (φονταμενταλισμοί λ.χ.) είναι μια άλλη περιπλοκή, με τη δική της προβληματική.

Μετά απ’ την υπενθύμιση αυτών των δεδομένων, θα προσπαθήσουμε την επόμενη φορά να τα εφαρμόσουμε στο θέμα «Παγκοσμιοποίηση και Πολιτισμός», όπως συζητήθηκε στο συνέδριο των Χανίων για το οποίο είχα γράψει και προ μηνός.*

10-09-2000

*Θ.Π.Τάσιος, "Επιφυλλίδες", Εκδ. Αγγελάκη, Αθήνα, 2012, σσ. 50-54
Πηγή φωτογραφίας: http://bit.ly/2eMZAew
Επιμέλεια κειμένου: Βασιλική Θειακούλη